به گزارش روابط عمومی انجمن صنایع لوازم خانگی ایران، بر مبنای برخی تعاریف، شرکت‌هایی که کمتر از ۵۰ نفر اشتغالزایی دارند، جزو مشاغل خرد بوده، زیر ۱۰۰ نفر متوسط و بیش از این عدد را مشاغل بزرگ تشکیل می‌دهند. البته این اعداد بین کشورها متفاوت بوده و بعضی از کشورها اشتغال زیر ۵۰ نفر را به‌عنوان شرکت‌های متوسط در نظر می‌گیرند. به‌هر روی در برخی اقتصادها این صنایع خرد و متوسط هستند که نقش‌آفرینی می‌کنند از جمله سوئیس و ترکیه. در ایران هم صنایع خرد و متوسط حدود ۹۲ درصد از صنایع کشور را تشکیل می‌دهند و عنوان می‌شود بیشترین میران اشتغالزایی در این صنایع رخ‌داده است. اما نقش صنایع خرد و متوسط در اقتصاد کشور ما چقدر است؟
اقتصادهای بر پایه صنایع خرد و متوسط
نصراله محمدحسین فلاح، عضو هیات‌مدیره انجمن مدیران صنایع و کنفدراسیون صنعت ایران درباره نقش صنایع خرد و متوسط در اقتصاد کشورها به صمت گفت: کشورهای زیادی اقتصادهای بزرگ خود را بر پایه صنایع کوچک و متوسط پی‌ریزی کردند. البته این تعریف در کشورهای گوناگون متفاوت است. وی افزود: یکی از کشورهایی که صنایع خرد و متوسط زیادی در آن وجود دارد و حدود ۹۴ درصد آمار صنعتی این کشور را تشکیل می‌دهند، سوئیس است. این‌گونه نیست که اقتصادی بزرگ اروپایی فقط متکی به صنایع بزرگ بوده باشند و کشورهای زیادی هستند که صنایع کوچک، نیرومحرکه اقتصاد آنها را تشکیل می‌دهند.
او ادامه داد: آنچه برای این کشورها مهم است این است که فعالیت‌های اقتصادی در یک بستر آرام انجام شود. اگر بستر اقتصاد ناآرام باشد، صنایع کوچک فوق‌العاده آسیب‌پذیر بوده و به‌قولی زیر دست‌وپای بزرگ‌ترها از بین می‌روند. وی تصریح کرد: به‌طور همزمان باید آن کشور دارای روابط و قانونمندی‌های بسیار استواری باشد که اقتصاد کشور ما دارای چنین موقعیتی نیست.
عضو هیات‌مدیره انجمن مدیران صنایع و کنفدراسیون صنعت ایران در ادامه سخنان خود بیان کرد: چند وقت پیش با برخی از مدیران واحد‌های مربوط به صنایع خرد و متوسط صحبت می‌کردم که عنوان شد نهادهای عمومی مانند شهرداری‌ها، اداره‌های برق، آب و حتی نهادهای حکومتی نزدیک‌تر مانند آنهایی که باید به صنایع مجوز فعالیت بدهند که بلافصل در دولت قرار دارند، در ایران برای صنایع خرد آفت هستند و برای این صنایع التهاب ایجاد می‌کنند.
امیرحسین فلاح با بیان اینکه در سوئیس شاهد این نوع عملکردها نیستیم، گفت: در این کشور امکان ندارد یک نهاد دولتی خارج از ضوابط به یک‌باره عنوان کند که مثلا به شما برق یا انرژی داده نمی‌شود. صنایع بزرگ به‌طور معمول ژنراتور دارند و برای چنین زمان‌هایی از آنها استفاده و کمبود برق را جبران می‌کنند. به‌این ترتیب، خط تولید دچار مشکل نمی‌شود. اما صنایع کوچک به‌طور مطلق چنین انعطافی ندارند و دارای این توانمندی نیستند، زیرا منابع مالی کمتری دارند.
قوانین مسئله‌ساز
عضو هیات‌مدیره انجمن مدیران صنایع و کنفدراسیون صنعت ایران در ادامه به نیروی انسانی این صنایع اشاره کرد و گفت: پس از صنایع خانوادگی که معمولا ۳ تا ۵ نفر هستند در ادامه وارد صنایع خرد می‌شویم. به‌دلیل این کوچکی حتی تعدیل یک نیرو در این صنایع خرد یا کوچک مسئله‌ساز است، زیرا ۱۰ تا ۲۰ درصد نیروی انسانی این شرکت کوچک است. به‌عنوان مثال، ممکن است امروز گفته شود مدت مرخصی زایمان زنان شاغل از ۶ به ۹ ماه افزایش یافته است. در ادامه این رویکرد، ممکن است صنایع خرد دیگر از بین زنان نیرو جذب نکنند، زیرا همین خلأ یک نیرو شاید برای بنگاه‌های بزرگ اقتصادی به‌چشم نیاید اما برای صنایع خرد و متوسط درصد زیادی را شامل می‌شود.
وی اضافه کرد: برای صنعتی که ۸ یا ۱۰ نفر، نیروی انسانی شاغل آن را تشکیل می‌دهد، هنگامی‌که یک نیرو جابه‌جا می‌شود در ادامه فعالیت‌ها مسئله ایجاد می‌کند. وقتی قانونی گذاشته می‌شود، ممکن است صنایع بزرگ با جابه‌جایی کمبودها را جبران کنند اما صنایع خرد و متوسط این ظرفیت را ندارند.
امیرحسین فلاح اظهارکرد: صنایع خرد در کشورهای زیادی زیرساخت اقتصادی این کشورها را ساخته‌اند اما در همین کشورها قوانین و مقررات از پایداری و ثبات برخوردارند و با وجود اینکه ۹۲ درصد صنایع ایران را خرد و متوسط تشکیل می‌دهند، سهم اقتصادی آنها از این عدد کوچک‌تر است و فکر می‌کنم زیر ۸۰ درصد باشد؛ علاوه‌بر این، بیشترین تولید به‌لحاظ حجم هم در صنایع بزرگ محقق می‌شود. اما مقررات کشور بسیار متنوع و تغییرپذیر بوده و از صنایع خرد حمایت واقعی نمی‌شود.
انتخاب برترین‌ها
سال‌هاست در ایران همایش IMI۱۰۰ براساس معیارهای فورچون برگزار می‌شود. این همایش برای انتخاب برترین شرکت‌ها حدود ۳۳ شاخص دارد و در آن همیشه صنایع بزرگ حضور دارند. به‌عنوان مثال، یکی از شاخص‌ها در حوزه فروش است. عضو هیات‌مدیره انجمن مدیران صنایع و کنفدراسیون صنعت ایران در پاسخ به این پرسش که آیا وقتی صحبت از نقش‌آفرینی صنایع خرد و متوسط در کشوری مانند سوئیس می‌شود تک‌به‌تک شرکت‌ها تاثیر مستقیم روی اقتصاد دارند یا مجموع فعالیت‌های آنها در حوزه اقتصاد تاثیرگذارند، گفت: به‌طورقطع این مجموع فعالیت‌های انجام‌شده در صنایع خرد و متوسط در اقتصاد کشوری مانند سوئیس تاثیرگذار بوده است.
امیرحسین فلاح با اشاره به همایش IMI۱۰۰ و انتخاب شرکت‌های برتر گفت: حدود ۵ سال مدیر سازمان مدیریت صنعتی بودم و از این طرح حمایت شده تا امروز به بالندگی رسیده است. انتخاب برترین‌ها در IMI۱۰۰ بر مبنای شاخص اصلی میزان فروش است؛ در نتیجه هیچ شرکت خردی در اروپا یا هیچ جای دنیا وجود ندارد که رقم فروش آنها بتواند با شرکت‌های بزرگ رقابت کند و نقش برجسته‌ای در اقتصاد داشته باشد.
وی ادامه داد: در جهان رتبه‌بندی‌هایی که برای شرکت‌های خرد و کوچک وجود دارد، برمبنای فروش نیست. این شاخص‌ها سرعت رشد، سرعت سوددهی، بهره‌وری نیروی انسانی و… هستند؛ بنابراین شاخص‌ها باید یکی از فعالیت‌های درون واحدها و قابل‌اندازه‌گیری باشند. در واقع معیارها باید برمبنای سطح کمی تعیین شوند، نه کیفی تا قابل‌اندازه‌گیری و سنجش باشند.
امیرحسین فلاح در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر اینکه از کشورهای موفق در حوزه صنایع خرد در اقتصاد می‌توان به چه کشورهایی اشاره کرد، گفت: در سطح کلان، صنایع خرد و متوسط از کشوری به کشور دیگر تغییر می‌کند. لغت خرد، متوسط و بزرگ براساس میزان اشتغال و نیروی انسانی برای صنایع به‌کار می‌رود، چون اعدادش در کشورهای مختلف متفاوت است و تعریف واحدی ندارد نمی‌توان به‌طورقطع گفت کدام اقتصادها با صنایع خرد و متوسط رشد داشته‌‌اند. به‌عنوان مثال، برخی مرز شرکت‌های کوچک و بزرگ را ۱۰۰ نیروی انسانی می‌گیرند، درحالی‌که بعضی ۱۵۰ نفر لحاظ می‌کنند؛ بنابراین این تفاوت آماری، مقایسه را ناکارآمد می‌کند.
آمار خردها و متوسط‌ها
ابوالفضل روغنی‌گلپایگانی، رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران درباره نقش صنایع کوچک و متوسط در اقتصاد به صمت گفت: حدود ۸۰ درصد اشتغال کشور در صنایع کوچک و متوسط بوده و بالای ۸۵ درصد شرکت‌ها هم در سطح شرکت‌های کوچک و متوسط هستند. به‌این ترتیب، تقریبا ۱۵ درصد شرکت‌ها در اشل بزرگ در حال فعالیت هستند. اینکه چقدر صنایع خرد و متوسط در GDP (تولید ناخالص ملی) نقش دارند باید گفت بسیار ناچیز است.
او افزود: در ایران بیشترین اشتغالزایی را در بنگاه‌های کوچک و متوسط داریم. مشکلی که در بنگاه‌های کوچک و متوسط وجود دارد که سبب شده خیلی موفق نباشند به چند موضوع‌ها برمی‌گردد؛ نخست اینکه تکلیف این صنایع و بنگاه‌ها در کشور مشخص نیست؛ اینکه آیا محور توسعه، بنگاه‌های بزرگ هستند یا کوچک و متوسط، مشخص نیست. در کل اینکه محور توسعه در کشور در حوزه اشتغال چیست هم روشن نیست، چون بنگاه‌های بسیار بزرگی در کشور داریم که به‌لحاظ حجم بسیار بزرگ هستند، درحالی‌که در اشتغال سهم بسیار کمی دارند مانند پتروشیمی، فولاد، ذوب‌آهن و خودروسازی و…
وی ادامه داد: سهم این بنگاه‌ها در اشتغال بسیار پایین اما در GDP نقش زیادی دارند؛ از این‌رو هنوز در کشور تکلیف ما مشخص نیست که قرار است از بنگاه‌های بزرگ حمایت کنیم یا کوچک و متوسط. آنچه مسلم است در تمام کشورها، بنگاه‌های بزرگ به‌منزله لکوموتیو و کوچک‌ترها به‌منزله واگن هستند؛ یعنی همراه صنایع بزرگ می‌شوند با آنها حرکت می‌کنند و می‌توانند در توسعه اقتصادی کشور نقش‌آفرین باشند.
مشکلات و موانع کوچک‌ها
رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در ادامه درباره مشکلات صنایع کوچک و متوسط عنوان کرد: تامین مالی از دیگر چالش‌های این صنایع است و دلیل آن هم این است که وسایل مناسبی برای تامین مالی در اختیار ندارند. علاوه‌بر آن در کشور قوانین خاص و ویژه‌ای برای صنایع خرد و متوسط وجود ندارد. در واقع همان قوانین که برای صنایع تدوین‌شده کوچک و بزرگ از آن تبعیت می‌کنند در حالی‌که باید قوانین متفاوت باشند.
روغنی‌گلپایگانی تصریح کرد: موضوع دیگر، مسئله صادرات است. صادرات کار بسیار دشواری است و به‌راحتی قابل انجام نیست تا بتوان سهمی در بازار بین‌المللی داشت و در واقع به‌تنهایی کار یک بنگاه کوچک نیست. بنگاه‌های بزرگ امکان بازاریابی منطقه‌ای و بین‌المللی دارند اما بنگاه‌های کوچک به‌دلیل هزینه‌های بسیار بالایی که برای بازاریابی خارجی وجود دارد، امکان این را ندارند که در این راستا ورود کنند و موفق باشند؛ بنابراین در حوزه صادرات صنایع خرد و متوسط با مشکلات بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در ادامه گفت: مسئله دیگر که از چالش بنگاه‌های کوچک و متوسط است، موضوع تحقیق و توسعه (R&D) در این صنایع کوچک بوده که نیاز به بررسی دارد. وی تاکید کرد: تحقیق و توسعه چون هزینه‌بر است بنگاه‌های کوچک این امکان را ندارند تا سرمایه‌گذاری در این بخش داشته باشند درحالی‌که برای صنایع بزرگ چنین مسئله‌ای وجود ندارد.
روغنی‌گلپایگانی با بیان اینکه بنگاه‌های کوچک و متوسط به‌دلیل درآمد پایینی که دارند، نمی‌توانند مدیران بزرگ و حرفه‌ای استفاده کنند، گفت: دستمزد مدیران حرفه‌ای زیاد است و بهره‌مندی از این مهارت‌ها نیازمند این است که بنگاه‌ها برای آن هزینه کنند.
رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران اظهارکرد: افراد دارای تجربه کمتر در بنگاه‌های کوچک فعالیت دارند؛ از این‌رو صنایع کوچک و متوسط در حوزه مدیریت، به‌لحاظ نیروی انسانی ضعیف هستند. در ارتباطات اجتماعی هم همین معضل را در صنایع کوچک شاهد هستیم. او گفت: در قالب سازکارهایی مانند انجمن‌ها و تشکل‌ها سعی می‌کنند مسائل صنفی خود را حل‌وفصل کنند اما در بنگاه‌های بزرگ به‌دلیل داشتن امکانات بیشتر از این بنگاه‌ها جلوتر هستند.
رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران اظهارکرد: برای رشد و توسعه صنایع خرد و متوسط و نقش‌آفرینی در اقتصاد نخست لازم است کشور تکلیف خود را درباره فعالیت این صنایع مشخص کند. مسئولان اقتصادی کشور باید روشن کنند آیا می‌خواهند محور توسعه کشور بنگاه‌های کوچک و متوسط باشند یا بنگاه‌های بزرگ.
روغنی‌گلپایگانی در پایان تاکید کرد: اگر این تعیین‌تکلیف مشخص شود، می‌توان یک سلسله اقداماتی و موارد مدیریتی جدید را برای کمک به صنایع خرد در دستور کار قرار داد.
سخن پایانی
بنابر این گزارش صنایع خرد و متوسط در برخی اقتصادها نقش پایه‌ای دارند و توسعه آن کشورها حول محور صنایع کوچک رخ‌داده است اما در بعضی کشورها با وجود اینکه حجم زیادی از صنایع در حوزه کوچک و متوسط جای می‌گیرند، این صنایع نقش زیادی در اقتصاد نداشته و آسیب‌پذیر هستند.
سوئیس و ایران دو نمونه از دو کشور توسعه‌یافته با صنایع خرد و متوسط و درحال‌توسعه به‌شمار می‌روند که با مقایسه اقتصاد آنها می‌توان به نقشی که بنگاه‌های خرد و متوسط دارند، پی برد. علاوه‌بر اینکه شکل فعالیت نیروی انسانی در صنایع خرد و متوسط در کشورهای اروپایی با آسیایی به‌ویژه جنوب‌شرق آسیا متفاوت است. اما به‌طورقطع در کشورهایی که صنایع خرد و متوسط با قانونمندی فعالیت دارند، موفق‌تر و تاثیرگذارتر در اقتصاد آن سرزمین‌ها هستند.
