آهام ایران: با توجه به پتانسیل بالای بخش خدمات در فرار مالیاتی به‌علت عدم صدور فاکتور یا صورتحساب به مصرف‌کننده نهایی و معافیت مالیاتی در حوزه خدمات آموزشی و بهداشتی و مالی منجر به کاهش درآمدهای مالیاتی بر ارزش افزوده وصول‌شده و کاهش کارایی آن شده است.
مالیات بر ارزش افزوده در مراحل مختلف زنجیره واردات و تولید و توزیع و مصرف بر اساس درصدی از ارزش کالاهای فروخته‌شده یا خدمات ارایه‌شده در هر مرحله اخذ و در نهایت توسط مصرف‌کننده نهایی پرداخت می‌شود. علی‌اکبر عرب‌مازار، حجت ایزدخواستی و سارا یاوری در این زمینه پژوهشی انجام داده‌اند. نتایج حاصل بیانگر آن است که نسبت ارزش افزوده بخش خدمات به کل ارزش افزوده اثر منفی و معناداری بر کارایی وصول مالیات بر ارزش افزوده داشته است. نسبت ارزش افزوده بخش خدمات به ارزش افزوده بخش صنعت، اثر منفی و معناداری بر کارایی وصول مالیات بر ارزش افزوده داشته است.
مالیات بر ارزش افزوده منجر به گسترش پایه مالیاتی و شفاف‌سازی فعالیت‌های اقتصادی و تشویق سرمایه‌گذاری و تولید شده است.
بر اساس آمارهای سازمان مالیاتی کل کشور، مالیات بر کالاها و خدمات از ۷.۱ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۱ به ۵۹.۶ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۸ افزایش یافته است. کل درآمدهای مالیات بر ارزش افزوده نیز از ۱.۳ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۸۷ به ۴۶.۴ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۸ افزایش یافته است.
عوامل مهم اثرگذار بر عملکرد مالیات
یکی از عوامل مهم اثرگذار بر عملکرد مالیات بر ارزش افزوده و کارایی وصول آن، تبدیل ساختاری به‌عنوان نماینده‌ای از تغییر در ترکیب بخش‌های اقتصادی است. ترکیب بخش‌های اقتصادی نیز به‌سرعت در حال تغییر است. به‌گونه‌ای که اقتصاد بسیاری از کشورها از تولیدات اولیه کشاورزی به صنعت و از صنعت متکی بر منابع طبیعی به صنعت بر مبنای سرمایه انسانی ماهر و فناوری بالا و در نهایت خدمات پیشرفته حرکت می‌کند و منجر به افزایش سهم خدمات در مجموع ارزش افزوده اقتصاد می‌شود.
بر اساس آمارهای منتشره مرکز آمار ایران، سهم ارزش افزوده بخش خدمات از تولید ناخالص بین ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۷ روندی صعودی داشته و از ۴۷.۳ درصد به ۵۶.۲ درصد افزایش یافته است. میانگین نسبت ارزش افزوده بخش خدمات به کل ارزش افزوده استان‌ها در دوره ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۵ در حد ۵۷ درصد بوده است.
تغییرات صورت‌گرفته در ترکیب بخش‌های مختلف اقتصادی از طریق کانال‌های مختلفی بر نوع مالیات‌ها و ساختار حاکم بر آن اثرگذار بوده است. تبدیل ساختاری در اقتصاد منجر به افزایش سهم خدمات در مجموع ارزش افزوده اقتصاد می‌شود. برخی محققان تبدیل ساختاری را با تغییر در سهم اشتغال بخش‌های مختلف اقتصاد تعریف کرده‌اند. تبدیل ساختاری ابعاد بسیاری را در بر می‌گیرد که ممکن است تأثیرات متفاوتی بر کارایی مالیاتی یک کشور داشته باشد. اگر تبدیل ساختاری منجر به سطح بالاتری از درآمد سرانه و توسعه نهادی بیشتر شود، این امر می‌تواند منجر به افزایش در درآمدهای مالیاتی شود. در یک بعد گسترده‌تر، تغییر در ترکیب بخش‌های اقتصادی به‌لحاظ نظری و کاربردی با بهره‌وری و رشد و توسعه اقتصادی همراه است و باعث تغییر درآمد سرانه و در نهایت اثرگذاری بر درآمدهای مالیات‌ها و کارایی مالیاتی خواهد شد.
کاهش کارایی وصول مالیات بر ارزش افزوده
بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران، سهم ارزش افزوده بخش خدمات از تولید ناخالص داخلی در دوره زمانی ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۷ روندی صعودی داشته است و از ۴۷.۳ درصد به ۵۶.۲ درصد رسیده است. میانگین نسبت ارزش افزوده بخش خدمات به کل ارزش افزوده استان‌ها نیز در دوره ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۵ به اندازه ۵۷ درصد بوده است. بخش خدمات در ایران از کسب وکارهای کوچکی تشکیل شده که به‌دلیل ضعف نظارتی و اطلاعاتی، فرایند مالیات‌ستانی در این بخش به‌خوبی اجرا نشده است. همچنین با توجه به پتانسیل بالای بخش خدمات در فرار مالیاتی به‌علت عدم صدور فاکتور یا صورتحساب به مصرف‌کننده نهایی و معافیت مالیاتی در حوزه خدمات آموزشی و بهداشتی و مالی منجر به کاهش درآمدهای مالیاتی بر ارزش افزوده وصول‌شده و کاهش کارایی آن شده است. دلیل دیگر افزایش خدمات غیرمبادله‌ای است که باعث محدودکردن پایه مالیات بر ارزش افزوده شده است. همچنین نسبت ارزش افزوده بخش خدمات به بخش صنعت نیز کارایی وصول مالیات بر ارزش افزوده را کاهش داده است. سهم بخش کشاورزی از کل ارزش افزوده با یک وقفه نیز اثر منفی بر کارایی وصول مالیات بر ارزش افزوده داشته است. این بخش اقتصادی در اکثر کشورها از معافیت‌های گسترده مالیاتی استفاده می‌کند. بنابراین انتظار بر این است که هر چقدر سهم بخش کشاورزی افزایش یابد به‌دلیل کوچک بودن و متمرکز نبودن واحدهای کشاورزی و معافیت‌های گسترده و معاملات تهاتری و سهم بالای فعالیت‌های غیررسمی بزرگ در این بخش، درآمدهای مالیاتی نیز کاهش یابد.
