نیمی از ماشین‌آلات صنعتی ایران فرسوده است و همین عامل باعث شده مصرف انرژی در صنایع ۲.۵ برابر میانگین جهانی باشد و تولید با هزینه بالایی ادامه یابد.
به گزارش مهر، مرکز پژوهش‌های مجلس در تازه‌ترین گزارش خود به بررسی وضعیت نوسازی و بازسازی صنایع کشور پرداخته است. این گزارش نشان می‌دهد که پس از آغاز دور جدید تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷، خالص سرمایه‌گذاری در بخش صنعت کاهش چشمگیری داشته و بسیاری از ماشین‌آلات صنعتی فرسوده شده‌اند. به گفته کارشناسان، بیش از یک‌سوم واحدهای صنعتی کوچک کشور هم‌اکنون با کمتر از ۵۰ درصد ظرفیت فعالیت می‌کنند؛ موضوعی که در صورت تداوم، می‌تواند مسیر صنعتی شدن ایران را با چالش جدی مواجه کند.
بحران فرسودگی خطوط تولید
دستیابی به فناوری‌های روز یکی از عوامل کلیدی افزایش رقابت‌پذیری و بهره‌وری صنعتی است، با این حال بسیاری از واحدهای تولیدی با مشکل نوسازی روبه‌رو هستند. مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش داده که ۳۲ درصد از واحدهای صنعتی کوچک به دلیل فرسودگی فناوری، با ظرفیت کمتر از نیمه فعالیت می‌کنند و تعداد واحدهای صنعتی غیرفعال در دهه گذشته به شکل پیوسته افزایش یافته است.
کمبود نقدینگی، فرسودگی ماشین‌آلات، ضعف فناوری و سایر عوامل، بسیاری از واحدهای صنعتی را از چرخه تولید خارج کرده‌اند. گزارش تاکید می‌کند که اجرای موفق طرح نوسازی و بازسازی مستلزم تعیین صنایع اولویت‌دار برای دریافت حمایت‌های مالی، فناورانه و قانونی است و تأمین مالی پایدار، بزرگترین چالش پیش روی متولیان و واحدهای صنعتی است.
نوسازی صنعتی، کلید رشد اقتصادی
افزایش ظرفیت‌های تولیدی بدون سرمایه‌گذاری در فناوری‌های به‌روز و تجهیزات پیشرفته ممکن نیست. نوسازی خطوط تولید به عنوان یکی از ارکان رشد اقتصادی پایدار، از اهمیت بالایی برخوردار است. بند «ح» ماده ۴۶ قانون برنامه ششم توسعه بر نوسازی و بازسازی صنایع تاکید کرده است، اما گزارش مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد که نزدیک به هفت سال از تصویب این قانون می‌گذرد و هنوز اجرای کامل آن به تأخیر افتاده است.
روند نزولی سرمایه‌گذاری و فرسودگی ماشین‌آلات
داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در بخش ماشین‌آلات در نیمی از سال‌های دهه ۱۳۹۰ روند منفی داشته است؛ از جمله رشد منفی ۳۸.۹ درصدی در سال ۱۳۹۱ و ۳۳.۶ درصدی در سال ۱۳۹۷. این آمار نشان می‌دهد که هزینه استهلاک ماشین‌آلات از سرمایه‌گذاری‌های جدید پیشی گرفته و انگیزه‌ای برای نوسازی در واحدهای صنعتی وجود ندارد.
همچنین، جهش نرخ ارز از سال ۱۳۹۷ هزینه جایگزینی و به‌روزرسانی تجهیزات را افزایش داده و خرید ماشین‌آلات پیشرفته برای تولیدکنندگان پرهزینه و در برخی موارد غیرممکن شده است. ادامه فعالیت با ماشین‌آلات مستهلک علاوه بر کاهش کیفیت و تنوع محصولات، هزینه تولید را بالا برده و سودآوری واحدها را کاهش می‌دهد.
کیفیت سرمایه صنعتی و بهره‌وری
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، بررسی روند تشکیل سرمایه ثابت ناخالص نشان می‌دهد که طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۱، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص کشور ۴۸ درصد کاهش یافته و تشکیل سرمایه خالص تقریباً ۹۸ درصد افت کرده است. در بخش ماشین‌آلات، این کاهش به ۵۶ درصد رسیده و بخش ساختمان نیز ۴۱ درصد کاهش داشته است. همچنین، تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات صنایع و معادن ۵۷ درصد و در بخش خدمات ۵۹ درصد کاهش یافته است. این موضوع نشان می‌دهد که بخش عمده سرمایه‌گذاری‌ها صرف جبران استهلاک و حفظ ظرفیت‌های موجود می‌شود و رشد اقتصادی واقعی ایجاد نمی‌کند.
فرسودگی ماشین‌آلات همچنین یکی از عوامل مهم شدت بالای مصرف انرژی در ایران است؛ میزان مصرف انرژی در ایران دو برابر چین و ۲.۵ برابر متوسط جهانی است.
وضعیت واحدهای صنعتی در شهرک‌های صنعتی
آمار سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران نشان می‌دهد از ۵۲ هزار واحد صنعتی موجود در شهرک‌ها و نواحی صنعتی، حدود ۴۵ هزار واحد فعال و ۶۵۸۹ واحد غیرفعال هستند. بیشتر این واحدها (۹۲ درصد) کوچک و خرد، ۶ درصد متوسط و تنها ۲ درصد بزرگ هستند.
از واحدهای فعال، تنها ۳۱ درصد با ظرفیت بیش از ۷۰ درصد فعالیت دارند، ۳۸ درصد با ظرفیت ۵۰ تا ۷۰ درصد و ۳۲ درصد با ظرفیت کمتر از ۵۰ درصد.
تحریم، عامل اصلی تعطیلی
۵۶ درصد از واحدهای صنعتی غیرفعال پس از سال ۱۳۹۶ و با بازگشت دور جدید تحریم‌ها تعطیل شده‌اند. شوک‌های ارزی و قیمتی، مشکلات تأمین مواد اولیه و فرسودگی ماشین‌آلات، مهم‌ترین دلایل کاهش ظرفیت تولید بوده‌اند.
دلایل تعطیلی واحدها
مرکز پژوهش‌های مجلس دلایل اصلی تعطیلی واحدهای صنعتی را کمبود نقدینگی (۵۳.۶ درصد)، عدم تقاضای بازار (۱۶.۹ درصد)، اختلاف شرکا (۴ درصد)، مشکلات تأمین مواد اولیه (۴ درصد)، فرسودگی ماشین‌آلات و ضعف فناوری (۱.۳ درصد) و مسائل زیرساختی یا قضائی (۱.۷ درصد) اعلام کرده است. در برخی استان‌ها، نزدیک به نیمی از واحدهای تعطیل، به دلیل ترکیبی از این مشکلات از جمله فرسودگی ماشین‌آلات غیرفعال شده‌اند.
راهکارها برای نوسازی صنایع
موفقیت طرح نوسازی و بازسازی مستلزم فراهم شدن امکان فنی، اقتصادی و مالی و ارتقای ظرفیت جذب فناوری‌های جدید است. ضروری است صنایع و بخش‌های اولویت‌دار مشخص شده و حمایت‌های پولی، مالی و تجاری به واحدهای صنعتی تخصیص یابد.
از جمله پیشنهادات مطرح شده در گزارش مرکز پژوهش هاس مجلس:
– اصلاح مأموریت صندوق صنایع پیشرفته برای حمایت از نوسازی خطوط تولید صنایع پیشران
– تخصیص سهمی از تسهیلات ارزی صندوق توسعه ملی برای واردات ماشین‌آلات
– استفاده از اعتبارات بودجه‌ای پیش‌بینی‌شده و مشوق‌های مالیاتی برای نوسازی خطوط تولید
– معافیت حقوق گمرکی برای واردات تجهیزات با فناوری روز به جای ماشین‌آلات فرسوده
مرکز پژوهش‌های مجلس تاکید می‌کند که اجرای موفق نوسازی صنایع مستلزم هماهنگی سازمان‌های متولی از جمله‌ای درو، سازمان صنایع کوچک و نهضت احیای واحدهای اقتصادی است و تصویب لایحه‌ای با ضمانت اجرایی بالا، ضروری به نظر می‌رسد.
