سیر توسعه بورس ایران در ۳۲ سال اخیر

بورس بعد از انقلاب اسلامی ایران توسعه بسیاری یافته و از یک بورس سنتی با داده‌های محدود به بورسی فراگیر و مردمی تبدیل شده است.

به گزارش اهام ایران، بازار سرمایه ایران در ۱۵ بهمن سال ۱۳۴۶ اولین معاملات خود را انجام داد، مقدمات اجرایی بازار سرمایه در ایران از سال ۱۳۱۵ و در دوران دولت رضا شاه پهلوی کلید خورد.

جالب است بدانید مقدمات تشکیل بازار سرمایه در ایران ۲۵ سال به تأخیر افتاد، محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۲۰ به پادشاهی رسید و مقدمات ایجاد بازار سرمایه ایران ۵ سال قبل از آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی و در دوران رضاشاه آغاز شده بود.

بعد از ۲۱ سال از آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۴۱ موافقت نامه اولیه بورس ایران متشکل از نمایندگان وزارت بازرگانی، وزارت اقتصاد و دارایی و بانک توسعه صنعتی معدنی آغاز شد. محمدرضا پهلوی در ابتدا به بازار سرمایه اعتقادی نداشت و بعدها آن را اجرایی کرد.

این پایان کار نبود و بعد از ۵ سال و در اردیبهشت ۱۳۴۶ مجلس شورای ملی، لایحه قانون بورس اوراق و اداره بورس را تصویب کرد، بورس ایران ابتدا با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدن ایران به عنوان بزرگترین هلدینگ اقتصادی آن زمان شروع کار به کرد و سپس، سهام شرکت نفت پارس نیز در بورس عرضه شد.

تا سال ۱۳۵۷ تعداد شرکت‌های پذیرفته شده در بورس ایران به ۱۰۵ شرکت رسیده بود، در ابتدای انقلاب دولتی سازی اقتصاد به شکل نامناسبی اجرا شد و نتیجه این امر کاهش شرکت‌های بورسی از ۱۰۵ به ۵۶ شرکت تا پایان سال ۱۳۶۷ بود. البته در آن دوران ریسک جنگ بزرگترین ریسک سرمایه گذاری در بازار سرمایه ایران بود و به همین علت توسعه این نهاد مالی به عقب افتاد.

توسعه بورس بعد از جنگ

بعد از جنگ ایران و عراق بورس تحول جدی یافت، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس به شدت افزایش یافت و با سرمایه گذاری و توسعه در اقتصاد وضعیت بورس نیز بهبود یافت، اقتصاد ایران با برنامه اول توسعه به سمت خصوصی سازی رفت و بسیاری از شرکت‌های دولتی به صورت خصوصی یا خصولتی (نیمه دولتی- نیمه خصوصی) تبدیل شده و توسعه بازار سرمایه از این محل چشمگیر بود.

شاخص بورس در ابتدای دولت هاشمی برابر با ۴۷۲ واحد بوده که با افزایش نزدیک به چهار برابری به ۱۶۵۳ واحد رسید. ارزش معاملات بازار سرمایه در انتهای دهه شصت به ۱۱۰ میلیون تومان رسیده بود که در پایان سال ۱۳۷۶ به ۲۰۰ میلیارد تومان رسید، البته بخشی از این رشد به علت رشد قیمت دلار در دولت سازندگی بود.

در این سال‌ها بورس رشد چند بعدی را تجربه کرد، هم با افزایش بنگاه‌های خصوصی و از بین رفتن ریسک جنگ و دورنمای توسعه‌ای در کشور توسعه یافت و هم از محل افزایش قیمت دلار و هم با افزایش تورم و این رشد سه بعدی باعث افزایش ۲۵۰ درصدی بورس در هشت سال شد.

نکته جالب این است که بورس در سال‌های دولت سازندگی تقریباً به اندازه افزایش نرخ دلار رشد کرده، دلار از ۱۲۰ تومان در سال ۱۳۶۸ به ۴۷۰ تومان در سال ۱۳۷۶ رسیده بود و رشد ۲۵۵ درصدی را تجربه کرد، در صورتی که بورس باید رشد بیشتری را تجربه می‌کرد اما به علت آشنا نبودن مردم با بازار سرمایه بورس در آن سال‌ها رشد بیشتری از دلار را شاهد نبود.

آذر ماه ۱۳۸۴ شروع تحول جدی در بازار سرمایه

تصویب قانون بورس و بازار اوراق بهادار در آذر ماه ۱۳۸۴ گامی جدید برای توسعه بازار سرمایه شد، یکی از مهمترین عوامل توسعه بازار سرمایه اصل ۴۴ قانون اساسی و واگذاری بسیاری از شرکت‌های دولتی بود که در بستر بورس انجام شد و باعث بالندگی در نحوه معاملات بازار سرمایه شد.

عمق بازار سرمایه در سال ۱۳۸۷ به بعد به شدت افزایش یافت، در این سال‌ها توسعه نهادهای مالی در بازار سرمایه به سرعت و دقت انجام شد و ده‌ها کارگزاری جدید، صندوق سرمایه گذاری، شرکت‌های سرمایه گذاری تحت نظر سازمان بورس در این دوره متولد شدند و زیرساخت نوین بازار سرمایه در این دوره پایه گذاری شد.

راه اندازی بورس انرژی

با وجود زیرساخت‌های موجود در صنعت برق کشور که آن را از کشورهای منطقه متمایز می‌سازد، همزمان با فعالیت‌ها در راستای شکل گیری بورس نفت، لزوم راه اندازی بورس برق در ادامه توسعه بازار برق کشور احساس شد. در خردادماه ۱۳۸۷ شورای عالی بورس با تأسیس بورس برق موافقت نمود. در این بین تشکیل بازاری منسجم برای در بر گیری تمام کالاهای از جنس انرژی و تشکیل بورسی جامع و واحد برای معاملات انواع حامل‌های انرژی پیشنهاد شد. تلاش‌ها برای ورود نفت و سایر حامل‌های انرژی به بازار سرمایه و تعیین قیمت این محصولات در بورس، اوایل سال ۱۳۹۰ شکل دیگری یافت. در این سال شورای عالی بورس تصمیم گرفت بورسی را با محوریت حامل‌های انرژی شکل دهد. شورای عالی بورس و اوراق بهادار در جلسه ۱۳۹۰/۳/۳۰ با تجمیع درخواست‌های جداگانه برای راه اندازی بورس نفت و برق به راه اندازی بورس انرژی رأی داد. بر این اساس بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور جهت عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، ذغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت.

افزایش شفافیت اطلاعات معاملات در بازار سرمایه

تدوین، تصویب و اجرای ضوابط و مقررات لازم از جمله دستورالعمل انضباطی ناشران بورسی، غیربورسی و فرابورسی و ضوابط انضباطی مؤسسات حسابرسی معتمد و نظارت بر حسابرسان معتمد، دستورالعمل افشای اطلاعات معاملات بورس اوراق بهادار تهران و دستورالعمل ثبت، سپرده گذاری، تسویه و پایاپای همچنین تدوین چارچوب‌های نظارت جامع بر ناشران اوراق بهادار، تدوین صورت‌های مالی نمونه برای شرکت‌های بیمه و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، استانداردسازی فرم دریافت اطلاعات از مؤسسات حسابرسی، توسعه سامانه الکترونیکی دریافت و انتشار اطلاعات و الکترونیکی کردن دریافت اطلاعات از نهادهای تحت نظارت، ناشران، حسابرسان و دارندگان اطلاعات نهانی و طراحی و اجرای نرم افزار سمپا (سامانه مدیریت پرتال اطلاع رسانی) براساس سیستم جدید معاملاتی از جمله مهم‌ترین اقدامات انجام شده در این حوزه است و بعدها این سیستم به سیستم جامع کدال تغییر نام داد و اکنون صورت مالی صدها شرکت دولتی و خصوصی در این سامانه منتشر می‌شود.

ایجاد زیرساخت‌های توسعه بازار الکترونیکی سرمایه راه اندازی

سیستم جدید معاملات در تاریخ ۱۳۸۷/۹/۱۶ توسعه سیستم‌های الکترونیکی برای دسترسی اینترنتی مشتریان به کارگزاران، تصویب دستورالعمل اجرایی معاملات برخط اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، توسعه سامانه الکترونیکی دریافت و انتشار اطلاعات و الکترونیکی کردن دریافت اطلاعات از نهادهای تحت نظارت، ناشران، حسابرسان و دارندگان اطلاعات نهانی، زمینه سازی برای توسعه و به کارگیری XBRL در گزارشگری ناشران و آشناسازی شرکت‌ها با این مفهوم ، در اختیار داشتن نرم افزار نظارتی آنلاین صندوقهای سرمایه گذاری و کمک به ارتباط سیستم‌های کارگزاری به سیستم معاملات و انجام معاملات بر خط یا آنلاین از جمله مهمترین تحولات بازار سرمایه در این حوزه است.

ایجاد نهادها و ابزارهای مالی جدید

در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۲ اقدامات خوبی برای توسعه بازار سرمایه انجام شد، توسعه و به کارگیری ابزارهای متنوع مالی از جمله قراردادهای آتی کالا و سهام و طراحی ابزارهای جدیدی مانند اوراق اجاره، اوراق سفارش ساخت، اوراق اختیار معامله و ایجاد و یا بسترسازی فعالیت نهادهای مالی مانند شرکت‌های تأمین سرمایه، صندوقهای سرمایه گذاری، مشاوران سرمایه گذاری و سبدگردانان.

در حوزه ابزارهای مالی نیز ابزارهایی مانند اوراق اجاره و قراردادهای آتی مبتنی بر کالا و سهام در بورس‌ها معامله می‌شوند که ریشه در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱ دارند. در سال ۱۳۹۲ نهادهای مالی فعال در بازار سرمایه شامل ۱۰۹ شرکت کارگزاری، ۹۲ صندوق سرمایه گذاری، ۷ شرکت تأمین سرمایه، ۳ شرکت پردازش اطلاعات مالی، ۱ صندوق زمین و ساختمان، ۲ صندوق نیکوکاری، تعداد ۴۳ مجوز سبدگردانی برای شرکت‌های کارگزاری و ۸ مجوز سبدگردانی برای سایر نهادهای مالی به ثبت رسید و بازار سرمایه در این سال‌ها به شدت توسعه یافت و نهادهای مالی از این فضا متولد شد.

پایه بورس نوین ایران از سال ۱۳۸۴ زده شد

پایه فعالیت بازار سرمایه نوین و مدرن ایران در آذر ماه سال ۱۳۸۴ زده شد و ماحصل آن توسعه نهادهای مالی در بازار سرمایه است، طبق گزارش کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار، تعداد ۱۰۸ کارگزاری بورس در ایران فعالیت می‌کنند.

امروز در بازار سرمایه ایران، صدها شرکت سرمایه گذاری، تأمین سرمایه، صندوق با درآمد ثابت وجود دارد که با توسعه این شرکت‌ها اشتغال زیادی نیز برای رشته‌های مدیریت، اقتصاد، حسابداری، فن آوری اطلاعات به وجود آمده که تا قبل از این سابقه نداشت، بورس ایران نسبت به سال‌های قبل به شدت تخصصی شده و افراد عادی بدون آموزش‌های منظم و ادامه دار نمی‌توانند در این بازار فعالیت کنند.

در شرایط کنونی اما دولت باید با بازگرداندن فضای اعتماد به این بازار سرمایه گذاری در آن را شدت داده تا بتواند اهداف تأمین مالی، مولدسازی اموال و ادامه خصوصی سازی شرکت‌های دولتی را ادامه دهد.