کنکاشی در دلایل مصرف بی‌رویه برق در ایران

بخش مهمی از مصرف بی‌رویه انرژی و به‌ویژه برق در ایران ناشی از تصورهای غلطی است که عموما از تولید و توزیع برق وجود دارد؛ تصورهایی مانند این که برق یک انرژی ارزان، فراوان و در عین حال پاک و دوستدار محیط زیست است و این باروها کشور را در صدر جدول مصرف‌کنندگان انرژی جهان آن هم از نوع بی‌برنامه و بی‌ضابطه‌اش قرار داده است.

اغلب مصرف‌کنندگان برق کمتر تصوری از چگونگی تولید و توزیع انرژی حیرت‌انگیزی که در شبکه ای از سیم‌های طویل جریان دارد، چراغ خانه‌ها را روشن و زندگی مدرن را به جریان می‌اندازد، ندارند و بدتر از آن تصور می‌کنند برق، برابر ارقام نازلی که در قبض خود می‌بینند ارزان، همانند آنچه در خانه مورد استفاده قرار می‌دهند، پاک و به سهولت خاموش و روش کردن کلید و پریز لوازم برقی، فراوان و در دسترس است.

انرژی برق در ایران به لطف منابع عظیم انرژی نفت و گاز و یارانه هنگفت پرداختی از سوی دولت‌ها، همواره ارزان و فراوان در اختیار مردم قرار گرفته و سبب به وجود آمدن باورهایی چنین نادرست شده است. شرایطی که در ماه اخیر دولت را واداشت با اجرای قانون بودجه سال ۱۴۰۰ و بازنگری در تعرفه‌ها و به عبارتی با توسل به ابزار قیمت‌گذاری و تعرفه به باورهای اشتباه رایج تلنگر زده و مصرف‌کنندگان بی‌ضابطه برق را به تجدیدنظر در رفتارهای مسرفانه خود توجه دهد.

برق انرژی پاک نیست؟

شاید رایج‌ترین باور غلط درباره انرژی برق، شائبه دسترسی عامه مردم  به یک «انرژی پاک» است.

این در حالی است که تولید برق از جمله فعالیت‌های آلاینده‌ای است که بشر در گوشه و کنار کره خاکی مشغول آن است، بنا بر اطلاعات منتشره بیش از ۶۰ درصد برق جهان با استفاده از سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود که انتشار گازهای گلخانه‌ای بدیهی‌ترین اثرات آن است.

انتشار ذرات و گازهای CO۲، CO، NOX، SOX معضلاتی است که تولید برق در نیروگاه‌ها ایجاد می‌کند، کربن مونوکسید CO،کربن دی اکسید CO۲ و هیدروکربن، گازهایی هستند که به‌عنوان گازهای گلخانه‌ای مسئول گرم شدن زمین شناخته می‌شوند. SOX و NOX نیز گازهایی هستند که با ترکیب در آب باران منجر به بارش باران‌های اسیدی شده، آلودگی آب و خاک و تهدید سلامت انسان و محیط زیست را در پی دارند.

اگرچه بخش عمده سوخت نیروگاه‌ها در ایران گاز است، به گفته کارشناسان حتی گاز نیز به‌عنوان یک سوخت به شدت پاک نیز مقادیری از گازهای مضرر را وارد فضا می‌کند.

ساخت نیروگاه های برقابی که بر روی سدها ساخته می‌شود نیز به نوبه خود مشکلات عدیده‌ای را در بردارد، مشکلاتی چون تغییر در اکوسیستم طبیعی به واسطه دخالت در سیکل طبیعی جریان آب، مهاجرت ماهی‌ها تخریب سطح زمین و غیره.

شاید بتوان گفت پاک‌ترین انرژی برق تولید شده متعلق به انرژی‌های تجدیدپذیر با استفاده از ظرفیت‌های خدادادی مانند گرمایش خورشیدی و باد است، بر همین اساس نیز وزارت نیرو با توجه به پتانسیل‌های قابل توجه کشور در این دو بخش افزایش ۱۰ هزار مگاواتی تولید برق تجدید پذیر را در دستور کار قرار داده است.

برق ارزان نیست

ماه‌های سرد سال ۱۴۰۰ در حالی در کشور پهناور ایران با گرمای مطبوع منازل سپری شد که اروپای پیشرفته زمستانی سرشار از نگرانی را پشت سر گذاشت. بنا بر اخبار منتشره به دلایل اقتصادی و سیاسی قیمت گاز در اروپا تا ۶۰۰ درصد افزایش یافته و در پی آن بهای برق و گاز مصرفی به گونه‌ای رشد کرده است که بسیار از ساکنان اروپا عطای مصرف برق و گاز را به لقای آن بخشیده‌اند. در انگلیس خطر ورشکستگی شرکت‌های فعال در حوزه انرژی  و نگرانی قطع گاز و برق یک‌چهارم خانوارهای انگلیسی، «بوریس جانسون» را ناگزیر به پیش‌بینی بسته‌های حمایتی برای شرکت‌ها کرد و در فرانسه کاهش شدید ذخایر سوخت، این کشور را در معرض خطر خاموشی قرار داد، به گونه‌ای که «امانوئل ماکرون» به ناگزیر به تولیدکنندگان برق اجازه داده است با وجود آلایندگی‌های محیطی از سوخت‌های فسیلی آلاینده‌ای چون زغال سنگ بیشتر استفاده کنند.

بنا بر اخبار، افزایش ۷۰ درصدی قیمت برق در سوئد بسیاری از خانوارها را ترغیب به فعال‌سازی شومینه‌ها و استفاد از هیزم برای گرمایش کرده است و بماند که وزن قبض انرژی، چه میزان از سهم سبد خانوار را به خود اختصاص می‌دهد.

بنا بر آمارهای گزارش تفریغ بودجه سال ۱۳۹۹، دولت در این سال یک‌هزار و ۶۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان به اقتصاد پرداخته است که از این میزان ۱۲هزار میلیارد تومان یارانه مستقیم برق بوده و ۹۸۰ هزار میلیارد تومان به یارانه گاز اختصاص داشته است، این در حالی است که ۳۵ درصد گاز تولیدی کشور به بهای بسیار نازل یعنی هر متر مکعب ۱۰ تومان تحویل نیروگاه‌ها شده تا پس از تبدیل به انرژی برق، وارد مدار توزیع شود.

در همین حال بهای جهانی هر مترمکعب گاز صادارتی حدود ۳۰ سنت و با نرخ روز دلار یعنی ۲۶ هزار تومان معادل هفت‌هزار و ۸۰۰ تومان است. بر این اساس از هر متر مکعب گاز به طور معمول سه کیلووات ساعت برق تولید و با بهای میانگین ۹۶ تومان وارد شبکه توزیع می‌شود. این در حالی است که بهای گاز در کشورهای فاقد این منبع پاک انرژی  بسیار متفاوت بوده و تعرفه برق نیز در قبض آنها به گونه دیگری رقم می‌خورد.

بر اساس جدول فوق تعرفه برق در سال ۲۰۲۱ و بر مبنای نرخ روز دلار یعنی ۲۶ هزار تومان، به ازای هر کیلو وات ساعت در کشوری چون آلمان چهار هزار و ۴۹۸ تومان، در ژاپن چهار هزار و ۲۱۲ تومان، انگلیس چهار هزار و ۸۲ تومان، فرانسه سه‌هزار و ۲۲۴ تومان، ترکیه ۲ هزار و ۶۵۲ تومان، کره جنوبی ۲ هزار و ۴۴۴ تومان، کانادا ۲ زهار و ۳۴۰ تومان، دانمارک ۲ هزار و ۲ تومان و ایالات متحده آمریکا یک‌هزار و ۷۴۲ تومان بوده است.

برق فراوان و در دسترس نیست

علاوه بر اینها تصور عمدتاً نادرست عمومی و همگانی دیگر این است که انرژی برق همواره در دسترس بوده، فراوان و پایان ناپذیر است، این در حالی است که مبنای تولید برق عموما منابع فسیلی مانند نفت، گاز و زغال سنگ است. منابعی که از آنها به‌عنوان انرژی‌های تجدیدناپذیر یاد شده و تشکیل آنها در طبیعت نیازمند گذشت میلیون‌ها سال و تغییر و تحولات تدریجی در لایه‌های عمیق زمین است.

منابعی که فقط متعلق به یک نسل نیست و برای بهره‌برداری همه نسل‌ها، همانگونه که کشورهای پیشرفته جهان نیز برنامه‌ریزی می‌کنند، نیازمند مدیریت و برنامه‌ریزی است.

نگرش مصرفی مشترکان انرژی اعم از برق و گاز در کشور نیازمند بازنگری‌های جدی است. بر همین اساس نیز طی سالیان گذشته تدابیر مختلفی برای توجه دادن مصرف‌کنندگان به ارزش واقعی انرژی که به راحتی در اختیار دارند صورت گرفته و البته کمتر سبب تغییر رفتارهای مصرفی شده است. بر همین اساس نیز با تعریف الگوی مصرف، برق کماکان با تعرفه یارانه‌ای در اختیار مشترکان قرار خواهد داشت، اما دیگر به مصارف مازاد بر الگو یارانه‌ای تعلق نمی‌گیرد و مشترکان پرمصرف باید یا خود را با الگوی متعارف مصرف عموم جامعه تطبیق دهند و یا هزینه مازاد مصرف‌شان را به صورت غیریارانه‌ای و به بهای نرخ هزینه تامین برق بپردازند.