[su_image_carousel source=”media: 2177″ crop=”16:9″ spacing=”no” align=”center” arrows=”no” dots=”no” link=”lightbox” autoplay=”15″ outline=”no”]
«وضعیت واحدهای تولیدی لوازم‌خانگی خوب است.» این جمله را اسحاق جهانگیری، تیرماه سال ۹۵ بر زبان آورد. تنها ۴ سال از آن زمان گذشته است و حالا وضعیت واحدهای تولیدی لوازم خانگی خوب نیست. تیرماه ۹۵ که معاون اول رئیس‌جمهوری از وضعیت خوب صنعت کشور صحبت می‌کرد، دقیقاً یک سال از امضای برجام گذشته بود و تحریم‌ها یکی پس از دیگری اقتصاد ایران را رها می‌کردند و بازار تقریبا در وضعیت ثبات قرار داشت. ثبات نسبی در بازار ارز، مواد اولیه و اطمینان از آینده، روزهای خوشی را برای صنایع مختلف ازجمله صنایع لوازم‌خانگی رقم‌زده بود. صنایعی که سال ۹۰ و ۹۱ هم یک بار دیگر طعم تلخ تحریم‌ها را چشیده بودند و داشتند دوباره جان می‌گرفتند. اما آن حال و هوایی که جهانگیری در سال ۹۵ از آن صحبت کرد، دیری نپایید. امریکا از برجام خارج شد و تحریم‌ها برگشتند و به تبع آن وضعیت بازار بهم ریخت. بازار ارز مدام قله‌های قیمتی بالاتر را فتح کرد و کمبود مواد اولیه گریبان تولیدکنندگان را گرفت. سوءمدیریت‌ها به قاچاق دامن زد و گروهی که بیشترین فشار را تحمل کردند، تولیدکنندگان لوازم‌خانگی بودند.
دور باطل مشکلات
چالش‌های تولید و بازار لوازم‌خانگی به این سال و آن سال و حتی به این دولت و آن دولت خلاصه نمی‌شود. یکسری مشکلات در صنعت وجود دارد که همچنان با تولیدکنندگان همراه است و تا به الان هم درست نشده است. سال ۹۱ ایران تحریم بود و سال ۹۹ هم همچنان تحریم‌ها وجود دارد. ۸ سال از آن زمان گذشته، اما مشکلات همان مشکلات است. تنها در دوره‌ای وضعیت کمی بهبود یافت اما مشکلات از بین نرفت.
طی سال‌های گذشته چقدر تولید داشتیم؟
اوضاع طی سال‌های ۹۶ و ۹۷ تا سال ۹۸ تقریباً با همین منوال و «کج‌دار مریز» پیش رفت. بررسی آمارهای رسمی منتشرشده وزارت صنعت، معدن و تجارت در این سال حاکی از مثبت بودن رشد تولید انواع لوازم‌خانگی توسط کارخانجات داخلی در سال «رونق تولید» بود.
طبق گزارش‌های منتشرشده، تولید تلویزیون که تا پایان دی‌ماه سال ۹۷ همواره روندی کاهشی در مقایسه با مدت مشابه سال ۹۶ داشت، در ماه یازدهم سال ۹۸ بالاخره افزایشی شد و با حفظ این روند، سال ۹۸ را با رشد ۶.۳ درصدی به پایان برد. کارخانجات داخلی توانستند سال گذشته ۸۲۵ هزار و ۴۰۰ دستگاه تلویزیون تولید کنند.
بررسی آمارهای رسمی منتشره وزارت صنعت، معدن و تجارت حاکی از این است که در ۱۲ ماهه ۹۸، تعداد یک‌میلیون و ۱۶۸ هزار و ۷۰۰ دستگاه یخچال‌فریزر در کشور تولید شد که در مقایسه با سال ۹۷ رشد ۷.۸ درصدی داشته است. در سالی که گذشت کارخانجات داخلی موفق به تولید ۷۳۲ هزار و ۲۰۰ دستگاه ماشین لباسشویی شدند که رشد ۳۲ درصدی در مقایسه با سال قبل از آن داشته است. همچنین تولید کولرآبی در این مدت با رشد ۶.۳ درصدی به ۹۰۴ هزار و ۹۰۰ دستگاه رسید.
خردادماه امسال هم کیوان گردان، مدیرکل صنایع برق، فلزی و لوازم‌خانگی وزارت صمت گفت: «اکنون ظرفیت اسمی تولید صنایع لوازم‌خانگی کوچک و بزرگ ۲۰ میلیون دستگاه است، اما باوجود افزایش تولید، هنوز به ۵۰ درصد این ظرفیت هم نرسیده‌ایم. سال گذشته حدود ۹ میلیون دستگاه لوازم‌خانگی تولید داخل داشتیم که در مقایسه با سال پیش از آن، ۱۰ درصد رشد داشت.» مدیرکل صنایع برق، فلزی و لوازم‌خانگی وزارت صنعت، معدن تجارت ادامه داد که میزان مصرف داخلی هم تقریباً همین میزان است و بااینکه از خرداد سال ۱۳۹۷ واردات لوازم‌خانگی، عمدتاً ممنوع شد، بااین‌حال کمبود عرضه نداریم.
معضل مواد اولیه برای همه
هر تولیدکننده‌ای در کشور با مشکل تأمین مواد اولیه روبه‌رو است. حتی گزارش شاخص شامخ خردادماه هم به دلیل معضل افزایش قیمت مواد اولیه به محدوده زیر ۵۰ رسید و چشم‌انداز رونق تولید را تیره‌وتار کرد. مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در نهمین دوره انتشار شامخ کل اقتصاد، نسبت به اثرگذاری تداوم افزایش قیمت خرید مواد اولیه بر تولید هشدار داد. طبق اعلام این مرکز شامخ کل اقتصاد در خرداد امسال به ۴۸.۴۱ واحد رسیده که نسبت به ماه قبل ۱.۷۶ واحد معادل ۳.۵ درصد افت کرده است. رشد قیمت خرید مواد اولیه لوازم موردنیاز تولید برای سومین ماه متولی یکی از عوامل افت شامخ بوده است. طبق این گزارش، اکثر بنگاه‌های اقتصادی که در طرح شامخ شرکت کرده‌اند موجودی مواد اولیه (۴۰.۹۹)، میزان استخدام و به‌کارگیری نیروی انسانی (۴۴.۷۶)، میزان سفارش‌های جدید مشتریان (۴۹.۲۸) در خردادماه را کمتر از مقدار آن در اردیبهشت‌ماه ارزیابی کرده‌اند. شاخص قیمت خرید مواد اولیه یا لوازم خریداری‌شده (۹۱.۹۴)، بار دیگر رکورد خود را شکسته و همراه با افزایش در سومین ماه پیاپی، بیشترین مقدار از ابتدای شروع این طرح (مهر ۹۸) را به ثبت رسانده است. دلیل اصلی این موضوع هم نوسانات شدید قیمت‌ها و افزایش نرخ ارز بوده که منجر به افزایش قیمت محصولات تولیدشده در ماه‌های آتی خواهد شد.
علاوه بر این در خردادماه ۱۳۹۹ شاخص بخش صنعت به ۵۶.۸ واحد رسیده است که نشان می‌دهد با کمتر شدن محدودیت‌های ناشی از ویروس کووید ۱۹ در خردادماه و ادامه فعالیت‌ها در بخش صنعت، وضعیت شاخص به روند قبل از شیوع ویروس در بهمن‌ماه برگشته است؛ اما شرایط کنونی هم به دلیل کمبود مواد اولیه، نوسان قیمت‌ها و تقاضای ضعیف از سوی مشتریان، مستعد بازگشت به شرایط رکود است.
شاخص موجودی مواد اولیه خریداری‌شده در خردادماه (۴۲.۹۶) همچنان روند کاهشی خود را دارد و نرخ کاهش آن نسبت به اردیبهشت‌ماه بیشتر شده است. از یک‌سو تأثیر تحریم‌ها و سیاست‌های اتخاذشده در تخصیص ارز و از سوی دیگر اجرای نادرست قوانین موجود به‌خصوص تأخیر در ثبت سفارش‌ها، اکثر بنگاه‌های اقتصادی را در تأمین مواد اولیه موردنیاز خود با مشکل روبرو کرده است.
شاخص قیمت خرید مواد اولیه در خردادماه ۹۲.۹۱ است که بیشترین مقدار را از ابتدای شروع طرح (مهر ۹۷) تاکنون به ثبت رسانده است. این افزایش بی‌رویه ناشی از نوسانات شدید نرخ ارز و به دنبال آن افزایش قیمت‌هاست و از آنجایی‌که اکثر صنایع در کشور مواد اولیه خود را از خارج وارد می‌کنند برای تأمین ارز موردنیاز به‌شدت با مشکل روبرو شده‌اند. بر همین اساس تغییرات شدید قیمت‌ها، برنامه‌ریزی تولیدکنندگان برای ادامه فعالیت‌های خود در ماه‌های آتی و همچنین تعیین قیمت فروش محصولات را به‌شدت مختل کرده است.
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، کمبود مواد اولیه و تخصیص مواد اولیه‌ای هم که از بورس کالا تأمین می‌شوند، به دلیل عدم هماهنگی و مدیریت توسط سه سازمان بورس کالا، وزارت صنعت، معدن و تجارت و شرکت پتروشیمی، به‌خوبی انجام نمی‌گیرد. از همین رو این مرکز پیشنهاد داده است که بر اساس تجربه ۴۰ ساله کشور تأمین ارز موردنیاز مواد اولیه در کشور بدون دخالت دولت و به عهده تولیدکنندگان گذاشته شود چراکه اکثر بنگاه‌های اقتصادی تا حدودی با روش‌های تأمین ارز موردنیاز خود آشنایی دارند.
براساس این گزارش، به‌طورکلی طی ماه خرداد از نظر اکثر فعالان اقتصادی، نوسانات شدید نرخ ارز، بی‌ثباتی قیمت‌ها و عدم اجرای درست سیاست و قوانین ارزی باعث شده تا مشکلات زیادی برای فعالان اقتصادی به وجود آید. از سوی دیگر طولانی‌شدن فرآیند ثبت سفارش‌ها در شرایطی که نوسانات شدید ارزی وجود دارد، بنگاه‌های اقتصادی را در برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های آینده با مشکل روبرو کرده است و باعث تأخیر در روند تحویل سفارش‌ها به مشتریان خواهد شد. از نظر بسیاری از فعالان اقتصادی، علاوه بر مشکلات مطرح‌شده، در گمرک نیز کارها با روال عادی انجام نمی‌شود و کالاها با تأخیرهای زیاد ترخیص می‌شوند.
مشکلات تأمین و افزایش قیمت مواد اولیه روی تمام صنایع سایه انداخته است. به همین دلیل هم مرتضی میری رئیس اتحادیه لوازم‌خانگی معتقد است اگر مواد اولیه به کارخانجات برسد و دولت کمک کند شاهد داخلی‌سازی تمام لوازم‌خانگی در کشور خواهیم بود.
کمبود مواد اولیه و تخصیص مواد اولیه‌ای هم که از بورس کالا تأمین می‌شوند، به دلیل عدم هماهنگی و مدیریت توسط سه سازمان بورس کالا، وزارت صنعت، معدن و تجارت و شرکت پتروشیمی، به‌خوبی انجام نمی‌گیرد
وضعیت تأمین مواد اولیه آن‌قدر مهم است که به‌تازگی حسین مدرس خیابانی سرپرست وزارت صمت گفته تأمین ارز مواد اولیه تولیدکنندگان در دستور کار قرار گرفته است. او ادامه داد: «با هماهنگی با بانک مرکزی و استفاده از ارز حاصل از صادرات و آزادسازی منابع، در خردادماه توانستیم ارز لازم برای تأمین مواد اولیه لوازم‌خانگی را تا حدودی مرتفع کنیم و ان‌شاءالله همین روند تا پایان سال نیز تداوم می‌یابد.»
بااین‌حال به گفته عباس هاشمی دبیرکل انجمن صنایع لوازم‌خانگی ایران، مواد اولیه داخلی موردنیاز لوازم‌خانگی که در صنایع فولاد و پتروشیمی مانند ورق فولاد، ورق روغنی، ورق پیشرنگ و… تولید می‌شوند، بر اساس قیمت‌های جهانی عرضه می‌شود که بر لوازم‌خانگی تأثیرات منفی گذاشته است. تعیین قیمت مواد اولیه بر اساس قیمت‌های جهانی، هزینه مواد اولیه را نزدیک به ۱۲۰ تا ۱۳۰ درصد افزایش داده است، درحالی‌که واحدهای تولیدی لوازم‌خانگی، هیچ‌گونه مزیتی چه در مواد اولیه داخلی و چه در تاخیرات دو سه ماه عدم تعیین ارز و… برای آنها به‌صورت عملی تعیین نشده است.
در کنار این مسایل، عهدشکنی شرکای کره‌ای، چینی و ژاپنی در تأمین قطعات موردنیاز تولید انواع لوازم‌خانگی زمینه کمبود، گرانی و افت شدید تقاضای خرید این محصولات در بازار را فراهم کرد. به گزارش همشهری، در دور تازه تحریم‌ها و خروج شرکای کره‌ای تولید لوازم‌خانگی از ایران، عرضه انواع این محصولات در بازار کاهش و قیمت‌ها افزایش یافت. این افزایش قیمت زمینه رشد سهم بازار محصولات قاچاق و فاقد گارانتی را فراهم کرد و تولیدکنندگان ایرانی را به سمت تأمین قطعات از منابع چینی سوق داد اما اکنون پاناسونیک ژاپن و مدیای چین هم از عرضه این قطعات خودداری می‌کنند. همچنین پویا فیروزی، دبیر اتاق مشترک ایران و کره جنوبی نیز گفت: تقریباً هیچ مراوده‌ای با کره جنوبی نداریم و در سال جاری فقط چند قطعه محدود لوازم‌خانگی وارد کشور شده است.»
[su_image_carousel source=”media: 2178″ crop=”16:9″ spacing=”no” align=”center” arrows=”no” dots=”no” link=”lightbox” autoplay=”15″ outline=”no”]
سندروم دلار بی‌قرار
این‌که نوسانات ارزی، بلای جان صنعت لوازم‌خانگی شده است، رازی نیست که برکسی پوشیده باشد. درواقع یکی از عواملی که بر قیمت محصولات اثرگذار است، نرخ ارز است. به‌هرحال برای تولید یک کالا، قطعات یا مواد اولیه‌ای از خارج از کشور وارد می‌شود که مسلماً برای خرید آن ارز مصرف می‌شود. حالا نداشتن ثبات در این بازار یعنی کل محاسبات تولیدکننده برای قیمت‌گذاری از بین می‌رود. درواقع وقتی امروز تولیدکننده می‌خواهد قیمتی برای ورود به بازار در نظر بگیرد، نمی‌داند که قیمت محصولش تحت تأثیر قیمت ارز و تأثیر آن بر مواد اولیه در آینده چقدر خواهد بود. مثلاً سال ۹۷ قیمت دلار به ضرب‌وزور دولت روی ۴۲۰۰ تومان تک‌نرخی شد و دولت با افتخار اعلام کرد که ارز برای تمام واردکنندگان موجود کرد. چند ماه بعد، لیست واردکنندگان از دریافت ارز رسمی همین‌طور آب رفت و آنها از ارز ۴۲۰۰ تومانی به ارز نیمایی هل داده شدند، حالا هم که دلار رقم‌های حول‌وحوش ۲۳ هزار تومان را سپری می‌کند و گفته می‌شود شاید اختصاص ارز نیمایی هم برای این گروه برداشته شود. این مابه‌التفاوت قیمت‌ها طی مدت‌زمان، محاسبات تولیدکننده را به هم می‌ریزد. درواقع تولیدکننده باید بداند برای تأمین مواد اولیه خود باید ارز را با چه نرخی خریداری کند، فرایند ورود ماده خام یا قطعات از خارج چقدر طول خواهد کشید و ریسک آن برایش چقدر خواهد بود. اما حالا تولیدکننده نمی‌تواند به‌سادگی ارز خود را تأمین کند و نمی‌داند قیمت‌های ارز تأمین‌شده در آینده نزدیک چند روزه و نه حتی دور و چندماهه، چه رقمی خواهد بود.
علاوه بر نرخ ارزی که ثبات ندارد، تأمین آن‌هم از بزرگترین دغدغه‌های تولیدکنندگان لوازم‌خانگی است. چندی پیش، شانه‌ساز دبیر انجمن صنفی تولید لوازم‌خانگی کوچک اعلام کرد: «حدود ۱۶ درصد قیمت‌ها نسبت به سال گذشته افزایش داشته است. آن‌هم به دلیل افزایش قیمت ارز و سایر موارد اثرگذار بر قیمت تمام‌شده کالاهای لوازم‌خانگی است و الان مهم‌ترین دغدغه تولیدکنندگان لوازم‌خانگی تأمین ارز موردنیاز است.»
البته مشکلات ارزی تولیدکنندگان لوازم‌خانگی به همین‌جا ختم نمی‌شود. زمزمه‌هایی از حذف ارز نیمایی برای تولیدکنندگان لوازم خانگی هم شنیده می‌شود. به گفته اسماعیل بازارچی، دبیر انجمن صنفی تولیدکنندگان لوازم‌خانگی ایران، حذف ارز نیمایی مراکز تولید لوازم‌خانگی را تعطیل می‌کند. او گفت: «در حال حاضر زمزمه‌های حذف ارز نیمایی تخصیص‌یافته در این صنف به گوش می‌رسد که اگر این اتفاق رخ دهد، موجب ایجاد مشکلات فراوانی در این صنف خواهد شد. زیرا در این صورت قیمت لوازم‌خانگی افزایش می‌یابد و درنتیجه آن توان خرید مردم کاهش خواهد یافت. با توجه به مسائل و مشکلات فعلی ازجمله مواد اولیه، مسائل مالی و کرونا، همه تولیدکنندگان در تلاش هستند تا از تعطیلی صنف خود جلوگیری کنند.»
قاچاق، کابوس صنایع لوازم‌خانگی
زمانی نه‌چندان دور این‌طور بود که خانواده‌هایی که می‌خواستند برای دخترشان جهیزیه بخرند، سری هم به بانه می‌زدند. البته بازارچه‌های مختلفی وجود داشت، اما بانه در میان همه آنها زبانزد بود. خیلی از خانواده‌ها یک نیسان از لوازم‌خانگی قاچاق از لب مرز بار می‌زدند و به شهر خودشان برمی‌گشتند و خوشحال بودند که نصف قیمت بازار اصلی، وسیله قاچاق خریده‌اند. گزارش‌های زیادی از این بازارهای قاچاق منتشر شد. هنوز هم کانال‌های تلگرامی زیادی وجود دارد که خرید کالاهای قاچاق از بازارچه‌های لب مرزی را تبلیغ می‌کند. علی محمودزاده از فروشندگان بانه درباره قیمت لوازم‌خانگی که در این منطقه از کردستان به فروش می‌رسد، به خبرآنلاین گفت: «در مرز غربی ایران قیمت لوازم‌خانگی از ۲ تا ۵ میلیون تومان نسبت به تهران ارزان‌تر است. خیلی از مردم این روزها برای خرید لوازم‌خانگی به بانه می‌آیند. قاچاق لوازم‌خانگی نسبت به ماه‌های گذشته افزایش‌یافته است و مردم ترجیح می‌دهند که لوازم‌خانگی بخرند که قیمت ارزان‌تری دارد و دیگر برای آنها گارانتی مهم نیست.» البته رقم‌هایی که او درباره اختلاف قیمت مطرح می‌کند، برای قبل از این گرانی‌هاست. الان اختلاف قیمت ۱۰، ۱۵ و حتی ۲۰ میلیون تومانی هم دیده می‌شود. شاید خریداران هنگام خرید کالا گمان کنند که ۲۰ میلیون تومان سود کرده‌اند، اما زمانی که وسیله آنها به مشکل برخورد کرد، متوجه می‌شوند که داشتن وسیله اصل و با گارانتی چقدر می‌تواند مفید باشد. با این حال قاچاق نه‌تنها گریبان خریداران را می‌گیرد، بلکه پا روی گلوی تولیدکنندگان هم می‌گذارد.
به گفته فعالان این بخش حجم قاچاق به حدی است که نمی‌توان گفت توسط کول‌بران واردشده بلکه به‌صورت کانتینری و سازمان‌یافته است. حسین فتاحی یک تولیدکننده لوازم‌خانگی در گفت‌وگو با تسنیم گفت: «در صورت افزایش حجم کالاهای قاچاق در بازار تولیدکنندگان امکان رقابت با آنها را نداشته و با مشکلات زیادی روبه‌رو خواهند شد.»
شهرت یخچال ساخت ایران از دهه ۴۰
روزهای خوش صنعت لوازم‌خانگی را می‌توان از دهه ۴۰ به‌خوبی مشاهده کرد. زمانی که تولیدکنندگان لوازم‌خانگی نه‌تنها بازار داخلی را به‌راحتی پوشش می‌دادند، بلکه صف صادرات محصولات آنها به کشورهای همسایه هم کاملاً دیده می‌شد. زمانی تولیدکنندگان ارج و آزمایش «ارج‌وقربی» داشتند. رضا نیازمند، «معمار توسعه صنعتی» و پایه‌گذار بسیاری از صنایع نوین در ایران تا آخرین لحظات عمرش همیشه دغدغه صنایع ایران را داشت تا جایی که بعد از انتشار خبر تعطیلی کارخانه‌های ارج و کفش ملی در چند سال گذشته به وزیر صنعت، معدن و تجارت وقت محمدرضا نعمت‌زاده نامه نوشت و از او خواست این کارخانه‌ها به سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران محول شود تا با کمک سازمان مدیریت این دو کارخانه را نوسازی و سودآور کنند و به صاحبانش تحویل دهند. او در نامه خود نوشته بود: «هم‌اکنون که این‌جانب مشغول نوشتن این نامه هستم کولر ۶۰ ساله ساخت ارج منزل ما را چنان خنک کرده است که باید درجه آن را کم کنم. میز و صندلی آهنی ارج شصت سال است در حیاط خانه ما زیر برف و باران مقاومت کرده و هنوز کارآمد و قابل‌مصرف است.» شاید اگر همان دقت و توجهی که آن سال‌ها به تولیدکنندگان لوازم‌خانگی می‌شد، همچنان ادامه داشت، وضعیت این صنایع الان درگیر مسائل متعدد و کوچک و بزرگ و داخلی و خارجی نبود.
«علینقی عالیخانی» وزیر اقتصاد دهه چهل ایران هم در کتابی که به خاطرات او اختصاص داده درباره صنایع لوازم‌خانگی ایران در دهه ۴۰ نوشت: «من در آخرین سفری که به شوروی کردم- که در ضمن در آن زمان نمایشگاهی نیز از کالاهای صنعتی ایران در شوروی ترتیب داده بودیم- به نایب نخست‌وزیر شوروی که قائم‌مقام کاسیگین در امور اقتصادی بود- به آقای نوویکو- به‌عنوان هدیه، یک یخچال ایرانی دادم او فوق‌العاده خوشحال شد و به من تأکید کرد که راننده خودش می‌آید یخچال را ببرد و تأکید کرد مبادا یخچال را به دفترش بفرستم. می‌خواستم بگویم یخچال ساخت ایران شهرت داشت.»
